تاریخچه کاربرد گچ

تاریخچه کاربرد گچ

قدیمی ترین مواد چسباننده که امروزه نیز مورد استفاده قرار می گیرد ملات گل (مخلوطی از خاک رس و آب) است. پس از کاربرد ملات گل به تدریج و بر اثر بیشتر شناخته شدن گچ و آهک پخته شده مورد مصرف قرار گرفت. اینکه به طور کلی مواد چسباننده گچی چه موقع و کجا برای اولین مرتبه به عنوان مصالح ساختمانی مورد مصرف قرار گرفته است در تاریکی تاریخ قرار دارد. ولی قدیمی ترین اثرات شناخته شده در شهر ی واقع در آسیای صغیر (ترکیه امروز) که به عنوان زیر کار فرسکهای تزیینی مشاهده شده است و متعلق به 9000 سال قبل از میلاد مسیح تخمین زده می شود. سنگ نبشته های بجامانده به خطوط میخی از زمان های سومریان و بابلیان کاربرد و مصرف گچ را شرح داده اند. از حفریات باستان شناسی که در اسرائیل فعلی در قسمت جنوبی دریای طبریه انجام گرفته کف های ساخته شده از مواد گچی بوده که به زمان 700 سال ق-م عنوان گردیده است. در شط قرات نزدیک شهر اوروک گچ به عنوان مصالح ساختمانی مصرف شده که به سالهای 300 ق-م تعلق دارد. همچنین در اهرام ثلاثه مصر نیز کاربرد گچ دیده شده که به سالهای 2700 ق-م بوده و این مواد مخلوطی از ملات گچ و آهک پخته شده تشکیل شده است که درزهای عمودی بین سنگهای آهکی قرار گرفته و سوراخهای بجامانده را با آن پر کرده اند در غیر این صورت سنگها را بدون ملات کار گذارده اند. به روایتی اندود کاری دیواره مقبره های اهرام ثلاثه مصر را به 5000 سال و گاهی به 11000 سال قبل یاد می کنند که این ماده با حرارت دادن سنگ گچ طبیعی و پودر کردن آن و سپس مخلوط نمودن با آب برای روکش مورد استفاده قرار می گرفته است. درون اهرام مصر بر روي سطوح صاف و سفيد گچي ديوار نگاري هاي شكوهمندي با نقش سربازان مصري  ارابه هاي جنگي ، خدايان ، حيوانات و پرندگان موجود است، علاوه بر این که مصریان قدیم گچ را برای مصارف ساختمانی استفاده می کردند از این مواد در مجسمه سازی و پوشش مومیایی و نگهداری میوه جات استفاده می شده است. یونانیان طرز تولید و کاربرد گچ را از مصریان آموختند آن ها همچنين نامي به سنگ گچ  داده اند كه از دو كلمه با معاني زمين و پختن تشكيل شده است . آن ها فرم خاصي از سنگ گچ را كه حالت شيشه اي دارد براي پنجره ها استفاده و به ويژه اين سنگ ها را وقف معبدهاي الهه ي ماه مي نموده اند . سنگ گچ شيشه اي را كه به اين شيوه ي سنتي مورد استفاده قرار مي گرفته ، يوناني ها سلنيت  يا سنگ ماه  مي ناميده اند .یکی از فلاسفه و محققین یونانی بنام Theophratus ) 272- 287ق-م) که شاگرد ارسطو بوده است در مورد کاربرد گچ به طور دقیق شرح داده که به سال 400 ق- م از یونان به روم انتقال یافته چنانکه پلینیوس (Plinius)  در کتاب خود بنام تاریخ طبیعت از آن یاد کرده است. رومی ها با استفاده از گچ از هزاران مجسمه یونانی کپی  برداری کرده اند .تنديس هاي بزرگ گاوهاي بالدار متعلق به تمدن آشور كه امروزه در موزه شهر لندن موجود است از همين سنگ ساخته شده اند .

اواسط قرن 17 ملات گچ در آلمان برای مصارف عادی ساختمان و در اوایل قران 18 برای کارهای تزیینی و گچبری به کار می رفت.براثر آتش سوزیهایی که  در باسل سویس (سال 1417) و لندن در سالهای 1666 و 1794 رخ داده است به پایداری این ماده در مقابل آتش نیز پی برده اند.اروپاییان ابتدا در آغاز قرن گذشته از گچ به صورت کاربرد پزشکی آشنا شده و بعد از آن متداول گردیده است. بدین طریق که اولین مرتبه کنسول انگلیسی در بصره به نام ویلیام اتون (William Eton) مشاهده نمود در سواحل خلیج فارس اعضای شکسته شده را با دوغاب گچ بانداژ می کردند و این روش را در سال 1794 میلادی به پزشکی به نام متیو گاتری  (Mathew Guthrie)  در سنت پترزبورگ گزارش می دهد و با آزمایش های فراوانی که انجام می گیرد اولین بار در بیمارستانهای هلند (به سال 1814 میلادی) از کاربرد گچ برای شکسته بندی استفاده  می شود.همچنین در صنعت دندان پزشکی ابتدا از سال 1770 برای ساخت مدل آشنا گردیدند.  اولین آزمایشهای شیمیایی و تحقیق در مورد پخت سنگ گچ در سال 1765 توسط لاوازیه آغاز گردید و واکنش های گیرش اولین مرتبه  به وسیله شاتلیر Shatelier)  به سال 1884 ) معرفی شد.

کاربردهای اولیه گچ در ایران

در ایران نیز گچ رابطه نزدیكی با صنعت ساختمان سازی داشته و از قدیم یكی از مصالح ساختمانی سنتی ایران بوده است . شرایط خاص زمین شناسی ایران، بصورت مختلفی در تشکیل و گسترش ذخایر گچ موثر بوده است. گسترش قابل توجه لایه های آهکی (کربناته) در دوران آخر زمین شناسی به عنوان تامین کننده منبع کلسیم، حضور لایه های آذرین با ترکیبات سولفیدی و وجود لایه های نفتی به عنوان عوامل ایجاد کننده ترکیبات سولفیدی، شرایط مناسبی را از این حیث در کشور به وجود آورده است. از سویی دیگر فرآیندهای تکتونیکی متناوب باز و بسته شدن دریاها در دوران گذشته زمین شناسی ایران، بارها سبب تشکیل حوضه های تبخیری داخلی شده است. به دلیل همین گستردگی است که گچ از دیرباز در بسیاری از نقاط ایران، شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است.یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و سطوح داخلی ساختمان ها است و هنر گچبری، این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی می رساند. به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها، روش معمول در شهر های ایران و عراق بوده است. اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتوحات خویش، این هنر را از آنها فرا گرفتند. کاربرد گچ درپوشش قوسي کانالها در قسمتي از بناهاي تخت جمشيدازدوره هخامنشي به يادگار مانده است. ملات گچ در دوره ساسانيان در اسکلت سازي بناها و همچنين جهت نماسازي کاربردفراوان داشته است. در واقع گچ مهمترين عامل تزييني بناهاي ساساني را تشكيل مي دهد در این دوران کاشی هایی با نقوش برجسته از جنس گچ برای پوشش و تزئین اماکن و قصرها به کار می رته است که بسیاری از آن ها در موزه های کشورهای مختلف جای دارد همچنین آثار گچ بري زيادي كه زينت بخش بناهايي چون ايوان مدائن، بيشاپور، كاخ كيش، تپه ميل ورامين بود که امروزه نیز باقی مانده اند.

از زمان اشكانیان ابنیه هایی با تزئینات گچی بجا مانده است كه نمایانگر خلاقیت و هنر استادكاران ایرانی می باشد . از دوران اسلام نیز گچ بریهای فراوانی بجا مانده كه نمودار پیشرفته این هنر در سرزمین ایران می باشد. در دوره صفوی، هنر گچ بری وارد روش های خاصی می شود. به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون به خصوص مقرنس های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری، زینت بخش کاخ های شاهی شده است. در این میان می توان به پدیده های ارزشمند مقرنس قطار و کار بندی ها و یزدی بندی های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت، سر در بازار قیصریه اصفهان و به خصوص دالبر های تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو و مقرنس بندی های طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و کاخ عالی قاپو و نیز خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفه درویش مسجد جامع همین شهر را یاد داشت.

تا قبل از سال 1340 در ایران ، گچ تنها وسیله ابتدائی و با تكنولوژی پائین و به روش سنتــی تولید گردیده ولی عـدم تولید انبوه و نامرغوب بودن محصولات و نیز بالا بودن قیمت تمام شده انگیزه لازم جهت تاسیس كارخانجات گچ ماشینی در ایران را فراهم نمود. در واقع زمان چندان زیادی از تولید گچ در ایران به طریق صنعتی مدرن آن نمی گذرد و اولین کارخانه ی صنعتی تولید گچ در فارس به ظرفیت 500 تن در روز ساخته شد که 35-40 سال بیشتر از قدمت آن نمی گذرد و هم اکنون در گوشه و کنار کشورمان کارخانجات تولید گچ به طریق صنعتی ساخت خارج و یا ایران مشاهده می گردد. اگرچه سنگ گچ طبیعی مرغوب در ایران به وفور یافت می شود و کاربرد آن در صنایع ساختمانی و تزئینی از چند هزار پیش تاکنون متداول بوده است ولی با کاربرد و تولید علمی آن، برخلاف کشورهای اروپایی، آشنایی کافی ندارند و هنوز در بسیاری از موارد به صورت سنتی تولید و استفاده دستی می شود.صنعت گچ در کشورهای غرب توسعه فراوان داشته و تحقیقات گسترده ای در مورد آن انجام گرفته است به طوری که از این ماده در ایران فقط برای سفیدکاری مورد مصرف قرار می گیرد، در آن کشورها به صورت صنایع جنبی تولیدات دیگری به وجود آورده اند که در بسیاری موارد از اهمیت فراوانی برخوردار می باشد.

تعداد کارخانجات تولید گچ در ایران حدود 450 کارخانه ی صنعتی و نیمه صنعتی میباشد که ظرفیت تولیدی آن ها بالغ بر 26 میلیون تن است که به تولید انواع گچ اعم از ساختمان یريال پاکتی، فله، تحریر، خیاطی، صنعتی، طبی و پاششی میباشد و بیشتر این کارخانجات در استان سمنان، فارس، تهران و اصفهان واقع شده اند.