تاريخچه گچ و ظهور و مصرف آن در ایران و جهان

گچ یک ماده معدنی فراوان می باشد که از میلیون ها سال پیش به دلیل تبخیر دریاچه های شور و دریاهای سطحی و کم عمق به صورت لایه های رسوبی تشکیل شده است.

شواهد نشان مي دهد که قدمت برخي از آثار گچي بجا مانده در فلات آناتولي و سوريه به 9000 سال قبل باز مي گردد. همچنين ثابت شده است كه تمدن هاي سومري، آشوري، مصري، يوناني و رومي كه در سرزمين هاي نزديك به هم حكومت مي كردند و قطعا با يكديگر تعامل داشته اند نيز از آن به عنوان مصالح ساختماني استفاده مي كرده اند.

معروف ترين و مهمترين موارد كاربرد سنگ گچ در آن دوران ساخت زيور آلات و مجسمه هايي از جنس آلبسترون كه نوعي سنگ گچ نيمه شفاف بوده و احتمالا نام آن از نام شهر آلابسترون مصر گرفته شده می باشد.

در تمدن هاي كهن نيز نوعي گچ استفاده مي شده است كه امروزه ما آن را آلاباستر مي ناميم. تنديس هاي بزرگ گاوهاي بالدار متعلق به تمدن آشور كه امروزه در موزه شهر لندن موجود است از همين سنگ ساخته شده اند. يوناني ها نيز سكه هايي با نقش كلمه ضرب مي كرده اند. همين طور آنها ظروف و قوري هاي كوچك از گچ ساخته اند.

استفاده بشر از سنگ گچ به عنوان اندود گچي و جهت سفيدكاري ديواره مقبره ها به بيش از پنج هزار سال پيش در كشور مصر مي رسد كه با حرارت دادن سنگ گچ در كنار آتش آن را به پودر تبديل نموده و سپس با مخلوط نمودن پودر حاصله با آب براي روكش آجر و سنگ استفاده مي كردند.

مصري ها 1500 سال قبل نيز از گچ براي پوشاندن سطوح داخلي ديوارهاي اهرام ثلاثه استفاده كرده اند . درون اهرام مصر بر روي سطوح صاف و سفيد گچي ديوارنگاري هاي شكوهمندي با نقش سربازان مصري، ارابه هاي جنگي، خدايان، حيوانات و پرندگان موجود است. مصري ها در 600 سال قبل هاون گچي نیز داشته اند.

يوناني ها همچنين نامي به سنگ گچ داده اند كه از دو كلمه با معاني زمين و پختن تشكيل شده است. آنها فرم خاصي از سنگ گچ را كه حالت شيشه اي دارد براي پنجره ها استفاده و به ويژه اين سنگ ها را وقف معبدهاي الهه ي ماه مي نموده اند. سنگ گچ شيشه اي را كه به اين شيوه سنتي مورد استفاده قرار مي گرفته، يوناني ها سلنيت يا سنگ ماه مي ناميده اند.

رمي ها نيز راجع به سنگ گچ مي دانستند كه چه كاربردهايي در حرفه و پيشه آنها مي تواند داشته باشد. نشانه اين اطلاعات مجسمه هاي بدن انسان است كه در اروپاي غربي با ملات گچ درست شده و امروزه نیز در دسترس است.

امروزه آلاباسترهاي خوب در نواحي مياني انگلستان خصوصاً در ناتنگهام به شكل مجسمه هايي با فرم هاي مختلف كه توسط استادكاران قرون 14 و 15 ميلادي حكاكي شده اند پيدا مي شود. بعدها اين دست ساخته هاي گچي مشهور گرديد و با توليد انبوه به سراسر اروپا فرستاده شد. اين آلاباسترها را ما در موزه هاي عمومي مي توانيم ببينيم. آلاباستر همچنين در برخي از آرامگاه ها، نقوش كليساها و ساير ساختمان هاي تاريخي به كار رفته است.

آن زماني كه سقف و ديوارهاي خانه ها با ني و تركه درست مي شده مردم براي پركردن شكاف بين آنها نياز به يك اندود پركننده داشتند. در بيشتر مناطق اروپاي غربي خانه ها به اين شكل ساخته مي شده است. اين كار ابتدا با گل و رس انجام مي شد. سپس بناها نوعي ملات آهكي يافتند كه سطوح سخت و سفيد ايجاد مي نمود. بعدها با دست يابي به سنگ گچ، اين عمل با بكارگيري ملات گچ انجام شد. بناها ملات گچ را به علت سرعت زياد خشك شدن و عدم وجود ترك بعد از آن نسبت به ملات آهك ترجيح مي دادند. امروز ملات آهك به ميزان جزئي مورد استفاده قرار مي گيرد.

به هر حال بيشترين مصرف گچ براي سطوح داخلي ساختمان بود ولي از قرن 16 ميلادي به بعد گچ كارها مهارت هاي خود را توسعه دادند و در زمينه دكورسازي و كارهاي هنري با گچ توانايي هاي ارزشمندي پيدا نمودند. آنها توانستند بر روي سطوح گچي، ديوارها و سقف ها، نقش های زیبایی از انواع گل ها، شاخه هاي درختان، ميوه ها و حتي طرح آلات موسيقي را ايجاد کنند. برخي از بهترين نمونه هاي اين طرح ها توسط گچ استاكو در خانه هاي جورجيان در جمهوري ايرلند كار شده است. طرح هاي گچي بر روي سقف خيلي قديمي نيستند اگر چه هنوز در برخي خانه هاي قديمي نوارهاي گچي برجسته در دور تا دور سقف و يا طرح هايي به دور چراغ مركزي سقف ديده مي شود ولي اين آثار عمر خيلي بلندي ندارند. امروزه هنوز برخي شركت ها در زمينه ايجاد طرح هاي سنتي و قديمي بر روي سطوح گچي فعال هستند. اين فعاليت توسط استادكاران ماهر بر روي سقف منازل افراد مهم و يا كليساها انجام مي شود.

تاريخچه گچ در ايران

در ايران نيز گچ رابطه نزديكي با صنعت ساختمان سازي داشته و از دوران پيش از اسلام (2500 سال پيش) يكي از مصالح ساختماني سنتي ايران بوده است. گچ در پوشش قوسي كانال ها در قسمتي از بناهاي تخت جمشيد از دوره هخامنشي به يادگار مانده است. ملات گچ در دوره ساسانيان در اسكلت سازي بناها و همچنين جهت نماسازي كاربرد فراوان داشته است.

يكي از پديده هاي هنري در معماري بي همتاي ايران، هنر گچ بري است كه در كاوش هاي باستان شناسي نمونه ها و نشانه هايي از رواج اين هنر در روزگار ساساني به دست آمده است. بطور كلي آثار گچ بري را در دوره هاي مختلف ايران مي توان مشاهده كرد. براي نمونه در دوره سلجوقي مسجد جامع ساوه و مسجد علويان در همدان، در دوره ايلخاني به بقعه بايزيد بسطامي در بسطام، در دوره تيموري به بقعه شيخ احمد جامي در تربت جام، در دوره صفويه به كاخ عالي قاپو در اصفهان، در دوره زنديه به عمارت كلاه فرنگي در شيراز و در دوره قاجار به كاخ گلستان در تهران مي توان اشاره نمود.

گچ از جمله مصالحی است که در صنایع ساختمان سازی از اهمیت بخصوصی برخوردار است و بعلت ویژگی هایی که دارد از زمانهای قدیم در امر ساخت مسکن مورد استفاده قرار می گرفته است. در بسیاری از ساختمانهای قدیمی مخصوصا ًدوران صوفیه که اغلب آنها در اصفهان موجود می باشند گچ نقش موثری داشته و گچ بریهای بسیار زیبائی از آن دوران باقی مانده است. گچ بعلت خواص خود از اولین قدم در ایجاد یک بنا که پیاده کردن حدود زمین باشد و باصطلاح برای ریختن رنگ اطراف زمین مورد نیاز بوده و همچنین تا آخرین مراحل کاری که سفید کاری و نصب سنگ است باز هم گچ مورد نیاز است و حتی در نقاشی ساختمان هم از گچ استفاده می نمایند.

ذخاير سنگ گچ

اگر چه در بيشتر كشورهاي دنيا معادن سنگ گچ به صورت زيرزميني هستند ولي در ايران تمام معادن سنگ گچ به شكل سطحي و با روش هاي استخراج روباز استخراج مي شوند. سنگ گچ مانند اغلب سنگ هاي مصرفي ديگر با روش چالزني و انفجار استخراج مي گردد. همچنين چنانكه ذخيره به شكل تپه يا كوه باشد و لايه هاي گچ در امتداد افق پيوسته باشند، استخراج سنگ گچ توسط ماشين هاي استخراج پيوسته امكان پذير است.

ذخاير سنگ گچ در تمام قاره هاي دنيا وجود دارد. ذخاير بزرگ سنگ گچ در قاره هاي آمريكا، آسيا و استراليا وجود دارد. همچنين در اروپا نيز معادن سنگ گچ به شكل سطحي استخراج مي شوند. در آمريكاي شمالي معادن سنگ گچ سطحي است و در بيابان هاي يوتا ذخاير سنگ گچي به شكل پودر وجود دارد. در ايران در بيشتر مناطق ذخاير سنگ گچ وجود دارد. ذخاير سنگ گچ ايران داراي كيفيت هاي مختلف و با شرايط گوناگون زمين شناسي مي باشند.

ذخاير سنگ گچ شناسائي شده در جهان بالغ بر 3/3 ميليارد تن تخمين زده شده اند. ميزان ذخاير سنگ گچ به تفكيك كشورها در جدول ذيل آورده شده است.

کشورهای اصلی تولیدکننده گچ در شکل زیر و در قالب نقشه جهان نشان داده شده اند که در آن لیست کشورهایی که ذخایر عظیمی از معادن گچ را دارند و در مقادیر قابل ملاحظه ای این ماده را تولید می کنند آورده شده است. آخرین به روز رسانی این آمار مربوط به ماه دسامبر 2012 می باشد. همانطور که در نقشه نشان داده شده است کشور چین با ظرفیت تولید 45 میلیون تن بزرگترین تولید کننده گچ در جهان به شمار می آید. ایران با ظرفیت 13 میلیون تن مقام دوم بزرگترین تولید کننده گچ در جهان را داراست و پس از ایران کشورهای اسپانیا و ایالات متحده آمریکا، تایلند، ژاپن، مکزیک، ایتالیا، کانادا و استرالیا قرار دارند که جزو 10 کشور برتر تولید کننده گچ در جهان می باشند.

نکته بسیار مهم درخصوص صنعت گچ ایران این است در آمار منتشر شده در سال 2012 کل تولید گچ جهان رقمی درحدود 152 میلیون تن بوده است که ظرفیت تولید 13 میلیون تن در ایران معادل 9% از کل تولید جهان می باشد.