انواع سنگ گچ و سنگ انیدریت طبیعی

گچ یک کانی غیرفلزی است که در طبیعت به صورت سنگ گچ وجود دارد، سنگ گچ با فرمول شیمیاییCaSO₄.2H₂O  (سولفات کلسیم آبدار) شناخته می شود، اصطلاح انگلیسی آن جیپسم و گچ پخته را به انگلیسی Plaster  و در زبان فرانسه سنگ گچ Gypse و گچ پخته شده را Plâtre و در زبان آلمان به ترتیب سنگ گچ را Gips  و گچ پخته شده را Baugips می نامند.

این کانی از نظر وزنی متشکل از 79/1 درصد سولفات کلسیم و20/9  درصد آب می باشد . از نظر حجمی نزدیک به 50 درصد ساختار معدنی آن را آب تشکیل می دهد، این آب کاملا خشک وبه آب تبلور مشهور می باشد . آب تبلور موجود در سنگ گچ تا زمانی که در معرض حرارت بالای 212 درجه فارنهایت قرار نگیرد تغییری نمی کند ولی در این درجه حرارت آب تبلور تغییر شکل داده و به بخار تبدیل  می شود.

وزن مخصوص گچ برحسب ریزی ودرشتی دانه و همچنین لرزیده و نلرزیده آن متفاوت است و بطور کلی وزن مخصوص گچ از 85/0 تا 4/1 تن برمتر مکعب می باشد.

قابلیت حل شدن این سنگ در آب بسیار کم است. ویژگی این سنگ، حل شدن آن در اسید کلریدریک غلیظ است. ولی در اسید سولفوریک حل نمی شود.(از این ویژگی می توان برای تشخیص سنگ گچ استفاده کرد.)

در حالت خلوص کامل  سنگ  گچ  سفید رنگ  می باشد ولی معمولا  سنگ  گچ  دارای ناخالصی هایی است به طوری که بیشتر به صورت ترکیب با کربن یا اکسیدهای آهن یافت می شود، این ناخالصی ها سبب می گردند رنگ سنگ گچ خاکستری  قهوه ای  صورتی و یا حتی تقریبا سیاه به نظر برسد، ناخالصی های مهم دیگر موجود در سنگ گچ عبارتند از: کربنات کلسیم (آهک)، دولومیت، رس و بندرت کوارتز و بیتومین … در صورتی که این ناخالصی ها در طبیعت هم زمان با تشکیل سنگ گچ باشد به آن ها ناخالصی های اولیه می

گویند و ناخالصی هایی که بعدا هنگام استخراج یا بر اثر تشکیل شکست و به علت ترک عوامل طبیعی و شست و شوی مواد به داخل این سنگ ها و… به وجود می آیند، ناخالصی های ثانویه می گویند.

انواع سنگ گچ

ساختمان سنگ های گچ قابل استخراج متفاوتند بطورکلی فرآورده های گچی از سه دسته زیر تشکیل می شود:

1- گچهاي خاکي

اين نوع گچ که به نام گچ کلوخي ناميده ميشود، مخلوطی از گچ های پودری و خاک رس است. این گچ به رنگ زرد است که بدلیل محتوی اکسید آهن است،  در بعضي از نواحي ايران خصوصا خراسان فراوان است. زمينهاي گچي اين مناطق تقريبا عاري ازهر گونه ترکيبات سنگي ميباشد. اين گچ داراي ناخالصي هایي مانند شن ريزه خاک رس و غيره است. اين گچ به صورت تکه هاي متوسط و قابل حمل وبه صورت کلوخه هائي از زمين جدا شده و به کوره برده ميشود ودر حرارت کم بين 120 تا 140 درجه مي پزد. چنانچه درجه حرارت پختن اين گچ زيادتر شود، اصطلاحا  گچ ميسوزد. اين گچ را پس از پختن کوبيده و سرند ميکنند. گيرایي اين گچ به کندي انجام شده و براي پوشش طاقها و قوسها و همچنين در سفيد کاري به صورت دستي به کار ميرود. نوع مرغوب اين گچ اصطلاحا داراي روغن بوده و نوع نامرغوب آن زبر ميباشد که با مشت کردن گچ خشک، اين ويژگي ها مشخص مي گردد.

2- سنگهاي بلورين گچ

اين گچ داراي رنگ شفاف و در مواردي بي رنگ بوده که نوع ترکيبات خام آن داراي مقاومت نيز ميباشد. این سنگ گچ همان سولفات کلسيم آبدار است  که ازنوع گچ خاکي متمايزميشود، سنگ گچ ازمعدن استخراج وياازکوه جدا ميشود. اين نوع ازگچ نيازبه پختن درکوره وحرارتي بيشتر داردو براي آماده سازي بايد آن را آسياب کرد. اين نوع گچ در ساختمان بناها به شکلهاي مختلف، نظير اسکلت سازي، پوشش قوسها و انواع طاقها همچنين سفيد کاري بر روي اندودها و در کارهاي تزئيني وگچبريها و تهيه فرآورده هاي امروزي مانند سنگ مصنوعي وتهيه تيغه هاي گچي وغيره کاربرد فراوان دارد. نوعي ازاين گچ به نام گچ مرمري براي

ساختن سنگ لوح جهت کفپوش ها وبه صورت سنگ ازاره در بناها مورد استفاده قرار ميگيرد. خود گيري گچ بسيار تند وسريع انجام ميشود که در بيشتر موارد فعل و انفعالات شيميایي آن تا10 دقيقه انجام ميگرددوگچ سخت ميشود. به همين سبب اين گچ به صورت مخلوط باخاک و به صورت گچ و خاک جهت اندودو پوششهاي طاق و قوس به کار مي رود. همچنين در اندود روي کار و سفيدکاري، اصطلاحا به صورت ابتدا گچ آماده و سپس گچ کشته مصرف مي گردد. مقاومت فشاري اين گچ فراوان است و در مواردي تا 60 کيلو گرم بر هر سانتيمتر مربع مي رسد.

3- سنگهاي لايه اي و يا ابريشم گچ

اين سنگ گچ به نام (متورق) و يا (سر نيزه اي) مشهور است گر چه نوع لايه اي از نوع ابريشمي آن جدا است ولي در کل اين دسته جزء خانواده دسته سوم هستند. از اين گچ علاوه در استفاده در انواع پوشش ها، در قالب بنديها جهت طاق وتويزه در رسمي بندي ها و مقرنس سازي ها استفاده ميشود و علاوه بر استفاده کار هاي بنائي، بتن مصنوعي (گچي)، در مجسمه سازي و دندان سازي نيز کاربرد فراوان دارد. چنانچه نوع مرغوب اينگونه گچ را مشت کنيم گرد آن کاملا به انگشتان مي چسبد تا حدي که اثر آن به سختي پاک مي شود . رُخام گچی یا آلاباستر جز این دسته سنگ گچ می باشد که متراکم، چرب مانند، بی‌رنگ یا سفید می‌باشد که بسیار شبیه سنگ مرمر است با این تفاوت که سنگ مرمر بسیار سخت است و نمی توان آن را تراش داد، در حالی که آلاباستر چنین نیست و به آسانی می توان آن را تراش داد. رخام گچی که زیاد شفاف نیست و فاقد رگه است و ترکیبش از رخام گچی هم برای ساختن لوحه و سنگ قبر استفاده می کنند و به رخام سپید نیز مشهور است.نام آن از نام محل کشف آن در کشور مصر بنام آلاباسترن مشتق شده است. سنگ گچ رشته‌ای با جلای ابریشمی را ساتین اسپار و نوع دارای پولک‌های رخ‌بزرگ بی‌رنگ و شفاف را گچ ورقه ای مطبق  یا سلنیت می‌گویند. رخام گچی و ساتین اسپار را برش و صیقل می‌دهند و برای اهداف تزئینی استفاده می‌کنند اما کاربرد آنها به دلیل سختی کم، محدود است.